Πέρασαν κιόλας 77 χρόνια από το ολοκαύτωμα των χωριών του Κέντρους κι όμως αγέραστη παραμένει η μνήμη όσων έζησαν τα γεγονότα.
Φέτος ήταν η σειρά των Βρυσών να τιμήσουν το μεγάλο γεγονός και η εκδήλωση που οργάνωσε ο δήμος έγινε με κάθε επισημότητα και τήρηση των μέτρων για την αντιμετώπιση της πανδημίας.
Και οι Βρύσες πλήρωσαν βαρύ αντίτιμο αίματος για τη συμμετοχή τους στην Αντίσταση.
Οι ναζί στις 22 Αυγούστου 1944 εκτέλεσαν 29 μαζί και τρεις από τον οικισμό Σμιλέ που δεν ξανακατοικήθηκε από τότε.
Για το ματωμένο χρονικό έχουν πολλά γραφτεί κυρίως από το Σπύρο Μαρνιέρο, αλλά και από το δάσκαλο Γιώργη Κουκλινό. Σε κάθε δημοσίευμα πάντως προβάλλει η εμβληματική μορφή του παπα-Συμεών Δρετουλάκη. Ήταν ο ηρωικός παπάς που δεν τον έπιαναν οι σφαίρες του εκτελεστικού αποσπάσματος γιατί φορούσε Τίμιο Ξύλο!
Αυτό δεν αποτελεί παράδοση όπως θα ήθελαν μερικοί, ήταν ένα γεγονός και το αναβιώνουμε μέσα από έγκυρες αφηγήσεις.
Αναφέρει σε παλαιότερο κείμενό του ο Σπύρος Α. Μαρνιέρος:
«Στην ηρωική και ατέλειωτη στρατιά των Ελλήνων, κληρικών που θυσιάστηκαν στο μεγάλο αγώνα της ελευθερίας, περιλαμβάνεται και ο ιερομόναχος Συμεών Δρετουλάκης. Γεννήθηκε στον Οψιγιά Αμαρίου(1902). Εκεί τελείωσε και το Δημοτικό Σχολείο.
Ο πατέρας του ήτανε προστάτης εντεκαμελούς οικογένειας (εννιά γιους και δυο κόρες). Ο αδελφός του ο Μιχάλης, γενναίος πολεμιστής, σκοτώθηκε στη Μικρά Ασία πολέμησε επίσης γενναία και ο Συμεών (Σταύρος το βαπτιστικό του) και μετά την επιστροφή του από το Μέτωπο χειροτονήθηκε διάκονος στη Μονή Ασωμάτων (1926) και κατόπιν ιερομόναχος (9128). Λίγα χρόνια αργότερα (1932) τοποθετήθηκε από την Επισκοπή Λάμπης και Σφακίων εφημέριος στο χωριό Βρύσες (Αμαρίου), τοποθέτηση που έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από το χριστεπώνυμο πλήρωμα. Στις Βρύσες τον βρήκε η Γερμανική Κατοχή. Παπά και Αγωνιστή από την πρώτη μέρα της Εθνικής Αντίστασης και στις Βρύσες εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 22 Αυγούστου 1944.
Ολοζώντανος μεταφέρεται από στόμα σε στόμα στο Κέντρος, ο θρύλος για το μαρτυρικό θάνατο του Συμεών. Είναι βέβαια και ευρύτερα γνωστός από διάφορα δημοσιεύματα. Στις πληροφορίες για το τέλος του τραγικού παπά προστίθεται και πρόσφατη επιστολή του Μανόλη Τρουλλινού από το χωριό Μοναστηράκι. Αλλά στην επιστολή του Γ.Τ. εκτός από τα θρυλούμενα για την σφαγή του Συμεών, αναφέρεται και σε άλλο περιστατικό, που ξεφεύγει από τη σφαίρα των θρύλων. Πρόκειται για προσωπική συγκλονιστική μαρτυρία. Που διασώζει πως οι τριάντα μελλοθάνατοι των Βρυσών με τον παπά τους αντιμετώπισαν το θάνατο. Υπερήφανα τραγουδώντας ομαδικά πριν από τη μεγάλη θυσία. Τα χαρακτηριστικά και κρίσιμα αποσπάσματα της επιστολής αυτής, που παίρνει τη θέση ντοκουμέντου μεγάλης ιστορικής αξίας παραθέτουμε.
«Κατά την εκτέλεση (του ιερομόναχου Συμεών Δρετουλάκη στις Βρύσες Αμαρίου) συνέβησαν τα εξής περιστατικά:
Εκείνο τον καιρό (Απρίλη 1944) είχαν απαγάγει (Άγγλοι και Κρητικοί Κομάντος) το στρατηγό Κράιπε. Δεν ήθελαν να τον σκοτώσουν, αλλά να τον φυγαδεύσουν στη Μέση Ανατολή, όπως και τα κατάφεραν. Οι Γερμανοί σαν αντίποινα έκαιγαν και σκότωναν τους κατοίκους από τα χωριά που πέρασαν το Γερμανό Διοικητή. Ανάμεσα (στα χωριά που υπέστησαν τα αντίποινα των Γερμανών για την απαγωγή του Κράϊπε) ήταν και οι Βρύσες Αμαρίου, που εφημέριος ήταν ο πάτερ Συμεών. Συνέλαβαν αρκετά παλικάρια, μέχρι που έφτασαν στο σπίτι του παπά. Τον πήραν βίαια, γιατί ήταν ξενύχτης από μια βάπτιση που είχε κάνει την προηγούμενη μέρα, και τον έκλεισαν στο σχολειό μαζί με τους άλλους.
Κάποιος αστυνομικός Γερμανός, που ήταν ο φόβος και ο τρόμος της Επαρχίας και υπηρετούσε στο χωριό Φουρφουρά και ακουγόταν σαν «ο Γιαννάκης ο Μουσάτος» διηγήθηκε το εξής περιστατικό μετά την εκτέλεση των Βρυσανών παλικαριών: «Μια ώρα πριν την εκτέλεση ο πάτερ Συμεών ζήτησε την άδεια από τους Γερμανούς να πάει στο Ναό του χωριού. Εκείνοι του έδωσαν άδεια και δυό απ’ αυτούς τον συνόδεψαν μέχρι την εκκλησία. Έβαλε τα επίσημα άμφια, άνοιξε ένα κουτάκι ναι πήρε τίμιο Ξύλο. Το έθεσε στον κόρφο του, προσευχήθηκε και ακολούθησε τους Γερμανούς, που τον συνόδευαν και γύρισαν ξανά στο μέρος που ήταν συγκεντρωμένοι και οι άλλοι που προοριζόταν για εκτέλεση. Μετά μια ώρα τους εκτέλεσαν. Επειδή όμως ο πάτερ Συμεών κρατούσε μεγάλη δύναμη (Τίμιο Ξύλο) οι σφαίρες δεν τρυπούσαν. Ενώ λοιπόν όλοι σκοτώθηκαν εκείνος ξεπετάχτηκε ολοζώντανος από τη φωτιά! Αφού οι Γερμανοί είδαν ότι δε σκοτωνόταν με σφαίρες του έκοψαν το κεφάλι». Από τότε ο Γερμανός φρούραρχος είπε ότι ποτέ δεν θα ξανασκοτώσει παπά.
Ένα άλλο περιστατικό που συνέβηκε τότε, ήταν το εξής:
Από τη Σχολή Ασωμάτων οι Γερμανοί είχαν πάρει τέσσερα 17χρονα παιδιά το πρωί της 22ας Αυγούστου, για να συνοδεύσουν τα μουλάρια, που θα φόρτωναν πράγματα από τα καταστραμμένα χωριά και να γυρίσουν πίσω. Μεταξύ αυτών ήμουν κι εγώ, ο Μανόλης Τρουλλινός. Φτάνοντας στις Βρύσες ακούσαμε στο σχολειό να ψάλλουν οι μελλοθάνατοι τον Εθνικό Ύμνο μεγαλόφωνα. Πλησίασα κοντά και βλέπω τον παπά Συμεών μπροστά, οι μισοί άνδρες αριστερά και οι άλλοι δεξιά. Σταμάτησε ο παπάς για μια στιγμή τον Εθνικό Ύμνο και μου φώναξε «νερό-νερό». Μαζί με τ’ άλλα παιδιά φέραμε στάμνες με νερό, καθώς και ποτήρια. Πήγα λοιπόν να προσφέρω νερό στον παπά και στους άλλους, αλλά οι Γερμανοί μου κλώτσησαν τη στάμνα και το ποτήρι, με αποτέλεσμα να σπάσουν και ύστερα με βία με έδιωξαν μακριά.
Ένα μήνα πριν από την εκτέλεση ο πάτερ Συμεών είχε κάνει ένα γάμο. Στεφάνωσε του παπά Δαμβουνέλη το γιο. Μετά τη στέψη στην πλατεία της εκκλησίας έγινε γλέντι. Στο γλέντι παρευρισκόταν και Γερμανοί. Έπιασε πρώτος το χορό και είπε τούτη τη μαντινάδα:
Της λευτεριάς το σήμαντρο
εδώ κοντά χτυπούνε
πλησίασέ νε ο καιρός
που θα λευτερωθούμε.
Δεν αξιώθηκε να δει ελεύθερη την πατρίδα του ο πάτερ Συμεών. Τον έσφαξαν, όπως λέω παραπάνω οι ναζήδες στις Βρύσες στις 22 Αυγούστου 1944.
Μανόλης Τρουλλινός
Μοναστηράκι Αμαρίου
Ιούνιος 1984
Το πρωτότυπο της επιστολής του Μ.Τ. υπάρχει στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, σε φάκελο (531/83) που τηρείται και περιέχει στοιχεία από την Αντίσταση στο Αμάρι».
Μια συγκλονιστική μαρτυρία
Τη συγκλονιστικότερη πληροφορία για τους μελλοθάνατους έχουμε από αγγαρεμένους νεαρούς με τα υποζύγιά τους, για να μεταφέρουν όπου έφταναν τα αυτοκίνητα και στη Σχολή των Ασωμάτων τα υπάρχοντα των καταδικασμένων. Φτάνοντας έξω από το σχολειό άκουσαν να τραγουδιέται ο Εθνικός Ύμνος. Πλησίασαν και αντίκρισαν κορυφαίο του χορού τον πνευματικό του χωριού, ιερομόναχο Συμεών Δρετουλάκη από τον Οψιγιά. Ο Συμεών σταμάτησε για μια στιγμή και φώναξε: «νερό-νερό»! Είναι αδύνατον να μη θυμηθεί κανένας το «Ηλί Ηλί λαμά σαβαχθανί» που εκφώνησε ο Χριστός προτού αποθάνει στο Σταυρό. Οι μελλοθάνατοι των Βρυσών δεν απόλαυσαν την τελευταία επιθυμία τους. Οι Γερμανοί σκοποί με ναζιστικό σαδισμό έσπασαν τις στάμνες με το δροσερό νερό που κουβάλησαν με προθυμία και κίνδυνο μεγάλο οι τρεις νεαροί.
Ο θρύλος θέλει το Συμεών να μην τον τρυπούσαν οι δολοφονικές σφαίρες. Οι δήμιοι τρόμαξαν και έτρεξαν να του κόψουν την κεφαλή να τον βρει επιτέλους ο θάνατος. Η πληροφορία που κυκλ
οφόρησε με ταχύτητα αστραπής, αποδίδεται στον επικεφαλής του γερμανικού φυλακίου στου Φουρφουρά. Την τραγική διήγησή του, συνόδευε με όρκους πως δε θα ξανασκοτώσει παπά.
Τους θρύλους, σχολιάζει ο Σπύρος Μαρνιέρος, καθένας αντιμετωπίζει κατά την πίστη του και την κοσμοθεωρία του. Εγώ θα μεταφέρω τι γνωρίζω από τις διηγήσεις του χριστεπώνυμου πληρώματος. Ο Συμεών με λαμπρή πολεμική δράση στη Μικρασία, δε διακρινόταν μαναχά για τα χριστιανικά και φιλανθρωπικά αισθήματά του, αλλά και για τον υπέροχο πατριωτισμό, την παλικαριά και τη λεβεδιά του. Συμπλήρωνε το ιερό ευαγγέλιο με θερμούς πατριωτικούς λόγους. Στους γάμους και στα βαφτίσια και με τους Γερμανούς καμιά φορά μπροστά, τραγουδούσε πατριωτικές μαντινάδες και ριζίτικα που έκφραζαν τον πόθο του σκλάβου για τη λευτεριά.
Τα γεγονότα στο Καρδάκι
Στο Καρδάκι άγνωστο για ποιους λόγους οι εκτελέσεις καθυστέρησαν. Απ’ αυτούς που έστησαν στον τοίχο γλίτωσε ο Εμμ. Βλεπάκης γαμπρός των Καρδακιανών από τον Κεφαλά Αποκορώνου. Ο Βλεπάκης με διαμπερές τραύμα αλλά σε μη καίριο σημείο, κατόρθωσε να επιβιώσει, γιατί ο Γερμανός στρατιώτης, μπορεί και από έλλειψη ψυχραιμίας, δεν τον «φιλοδώρησε» με χαριστική βολή. Λαβωμένος με μοναδική παρέα τους σκοτωμένους συντρόφους του και την τύχη που δεν τον εγκατέλειψε μέχρι που νύχτωσε καλά, για να ξεφύγει από τον κλοιό και ύστερα από δραματική πορεία να φθάσει στο Μοναστηράκι να του παρασχεθούν οι πρώτες βοήθειες, να νοσηλευτεί στη συνέχεια πολλές μέρες από το γιατρό Σκορδίλη και να διασωθεί! Στη δίκη των εγκληματιών πολέμου στρατηγών Μπρόγερ και Μύλλερ ήτανε από τους παραστατικότερους μάρτυρες των γερμανικών ωμοτήτων στο Κέντρος. Οι δυο στρατηγοί που χρημάτισαν διοικητές «Φρουρίου Κρήτης», με θηριωδέστερο το Μύλλερ, καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν στο Χαϊδάρι (Μάη 1947). Έπρεπε να αντικρίσουν το εκτελεστικό απόσπασμα στο Χαϊδάρι της Κρήτης. Στον περίβολο των φυλακών της Αγιάς.
Ο τραγικός Βλεπάκης μας μεταφέρει (όλοι οι ελληνομαθείς Γερμανοί του Ρεθύμνου βρισκόταν στο Κέντρος) τον εξής συγκλονιστικό διάλογο:
– Γερμανοί:
«Σε μισή ώρα θα σας τουφεκίσουμε, γιατί οι Άγγλοι κομάντος επέρασαν τον στρατηγό μας Κράιπε από το χωριό σας και δε μας το εμαρτυρήσατε σύμφωνα με τις διαταγές μας».
– Εμμ. Βλεπάκης:
«Παιδιά, είμαστε θνητοί και μια μέρα θα αποθάνουμε. Ας είναι σήμερα αυτή η μέρα. Ας σταθούμε στο ύψος των προγόνων μας, να δείξουμε στους δολοφόνους, ότι ξέρουμε να αποθαίνουμε».
– Εμμ. Κυδωνάκης:
«Κουμπάρε, μη νομίζεις ότι εμένα με νοιάζει για τη ζωή μου. Αυτά που είπες τα πιστεύω, μα δε θέλω να αποθάνω άναδρα. Θέλω να πολεμήσω και δεν πρέπει να μείνουμε να μας σφάξουν σαν τα πρόβατα. Εγώ, κουμπάρε, λεω να τωνε χυθούμε. Το ξέρω πως θα μας σκοτώσουν. Θα προλάβουμε όμως να κάνουμε σημάδια στα πρόσωπα των Γερμανών. Πηγαίνοντας στο Ρέθυμνο να δούνε οι δικοί μας και τότε θα καταλάβουν ότι κάποια πάλη έγινε. Να έχει να γράψει η ιστορία κάτι και για μας».
Ο Εμμ. Κυδωνάκης αποφάσισε φαίνεται να κερδίσει την αθανασία με το θάνατο! Σε τούτο στάθηκε τυχερός. Αν έλειπε η διάσωση του Βλεπάκη, ουδέποτε θα μαθαίναμε τι είπε κατάματα με τους άνδρες του εκτελεστικού αποσπάσματος. «Είστε άνανδροι, δολοφόνοι. Κοιτάξτε, τι ελεεινός λαός ήθελε να γίνει κυρίαρχος του κόσμου. Ζήτω η ελευθερία. Ζητούμε από τους αδερφούς μας Κρητικούς να εκδικηθούν το αίμα που χύνομαι σήμερο». Τα βροντοφώνησε, μ’ όλη τη δύναμή του, σα νάθελε ν’ ακουστεί στα πέρατα της Κρήτης. Να υλοποιηθεί η επιθυμία του, ν’ αλαφρώσει η ψυχή του!
Ευτυχώς όλα αυτά τα γεγονότα με την αυστηρή εποπτεία του Σπύρου Μαρνιέρου αρχειοθετήθηκαν και αποτελούν το φάκελο «Ολοκαυτώματα» που υπάρχει στην ιστοσελίδα «Πολιτιστικό Ρέθυμνο» (politistiko-rethymno.org)
Οι πολύτιμες μαρτυρίες ιδιαίτερα του 17χρονου τότε Εμμανουήλ Τρουλλινού έχουν διασωθεί από το γαμπρό του επιφανή ιστορικό ερευνητή και συγγραφέα κ. Λευτέρη Κρυοβυσανάκη που είχε την πρόβλεψη να μαγνητοφωνήσει τις σημαντικές αυτές μνήμες του πεθερού του. Αυτό το υλικό θα αναδειχθεί στην επόμενη ταινία μας για τις Βρύσσες που θα περιέχει σπάνιες μαρτυρίες από αυτούς που έζησαν τα γεγονότα.
Πηγές:
Η Ολοκαύτωση του Κέντρους
-Αφιέρωμα-
(Επιμέλεια Σπύρου απ. Μαρνιέρου)
Θρύλοι από τις εκτελέσεις στο Κέντρος
Ιερομόναχος Συμεών Δρετουλάκης
Ο παπάς των Βρυσών που δεν τρυπούσαν οι γερμανικές σφαίρες (Του Σπύρου Απ. Μαρνιέρου) σελ. 26-27-28